Επίσκεψη–Ξενάγηση του Συνδέσμου Συριανών

 στο ΕΘΝΙΚΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

Κείμενο, φωτογραφίες Χρήστου Θανόπουλου

Την Τετάρτη 14 Φεβρουαρίου 2024, 29 μέλη και φίλοι του Συνδέσμου Συριανών πραγματοποίησαν επίσκεψη στο κτίριο του Εθνικού Τυπογραφείου (Ε.Τ.), στην οδό Καποδιστρίου 34, στο κέντρο της Αθήνας. Ξεναγός μας η ευγενέστατη προϊσταμένη του Μουσείου Εθνικού Τυπογραφείου (Μ.Ε.Τ.), κ. Φερεντίνου Βούλα.

Η αποτύπωση κειμένων είχε αναπτυχθεί στην Κίνα τον 7^ο ή 8^ο αιώνα. Το 1455 η Βίβλος εκτυπώνεται στη Μαγεντία από το εργαστήριο του Ιωάννη Γουτεμβέργιου. Κορυφαία ευρωπαϊκά τυπογραφικά κέντρα αναδεικνύονται η Βενετία, το Μιλάνο, η Βασιλεία, η Λειψία, το Λονδίνο και το Μόναχο. Το έντυπο βιβλίο και η γνώση διαδίδονται ευρύτατα.

Η ιστορία της τυπογραφίας στην Ελλάδα, ξεκινά το 1821, όταν ο Δημήτριος Υψηλάντης φέρνει από την Τεργέστη ή Βενετία το πρώτο τυπογραφικό πιεστήριο, με το οποίο τυπώνεται στην Καλαμάτα η πρώτη έντυπη ελληνική εφημερίδα (των αγωνιζομένων Ελλήνων), η «Σάλπιγξ Ελληνική». Εκδότης της εφημερίδας είναι ο θεολόγος κληρικός και δημοσιογράφος Θεόκλητος Φαρμακίδης. Ο ίδιος αργότερα γίνεται ο εφημεριδογράφος της επίσημης εφημερίδας της Διοικήσεως (Εκτελεστικού Σώματος), η οποία εκδιδόταν στο Ναύπλιο, υπό τον τίτλο «Γενική Eφημερίς της Ελλάδος» (1821–1833). Η «Σάλπιγξ Ελληνική» είχε σχήμα τετάρτου, ήταν δίστηλη και τετρασέλιδη. Τα τρία πρώτα φύλλα αυτής (υπό συνεχή σελίδωση 1–12), πιθανότατα και τα μοναδικά, σώζονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, από δωρεά του Τιμολέοντα Φιλήμονα, με ημερομηνίες 1, 5 και 20 Αυγούστου 1821, με εξώφυλλο του πρώτου φύλλου. Το πιεστήριο του Υψηλάντη έφθασε στην Ύδρα (8 Ιουνίου 1821), κατόπιν μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο της Τρίπολης, αλλά ελλείψει τεχνιτών δεν χρησιμοποιήθηκε. Ο Κυδωνιεύς πρόσφυγας τυπογράφος Τόμπρας, μέσω Ψαρών, έφθασε στην Ελλάδα, εγκατέστησε το πιεστήριο σε τζαμί της Καλαμάτας και ξεκίνησε η πρώτη Εθνική Τυπογραφία της χώρας. Το εξώφυλλο της εφημερίδας χρονολογείται: «Εν Καλαμάτα έτει ά της Ελευθερίας (1821). Εκ της Εθνικής τυπογραφίας». Στο πρώτο φύλλο δημοσιεύονται μεταξύ άλλων, η «Εις το γενικόν στρατόπεδον του Ιασίου» εκδοθείσα προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη, με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου 1821, «ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ». «Η ώρα ήλθεν, ω άνδρες Έλληνες! Προ πολλού οι λαοί της Ευρώπης πολεμούντες υπέρ των ιδίων δικαιωμάτων και ελευθερίας αυτών μας επροσκάλουν … Η πατρίς μας προσκαλεί! …». Μετά τη διακοπή εκδόσεως της «Σάλπιγγος», το πιεστήριο μεταφέρθηκε σε Τρίπολη, Άργος, Κόρινθο, όπου και καταστράφηκε από τον Δράμαλη, πριν από τη μάχη των Δερβενακίων.

Για τις ανάγκες του Αγώνα, κυκλοφορούν στο Μεσολόγγι τα «Ελληνικά Χρονικά» (1824–1826), κάθε Τετάρτη και Σάββατο, με διευθυντή και εκδότη τον φιλέλληνα Ελβετό Ιάκωβο Μάγιερ από το τυπογραφείο του Δημητρίου Μεσθενέως. Στο φύλλο της 29^ης Απριλίου 1824 αναγγέλλεται ο θάνατος του λόρδου Βύρωνα (19 Απριλίου 1824).

Το 1825 λειτουργεί στο Ναύπλιο η «Τυπογραφία της Διοικήσεως», στην οποία τυπώνεται η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος», πρώτο επίσημο όργανο της Ελληνικής Διοικήσεως, με εκδότη τον Θεόκλητο Φαρμακίδη. Αργότερα, λόγω αλλαγών της έδρας της Διοικήσεως, η «Τυπογραφία της Διοικήσεως» μετακινείται σε Αίγινα, Πόρο, Ναύπλιο, Αίγινα. Το 1825 κυκλοφορεί και «Ο Φίλος του Νόμου», Εφημερίς της Διοικήσεως και της νήσου Ύδρας.

Το 1829 ο Ιωάννης Καποδίστριας αναδιοργανώνει την κυβερνητική τυπογραφία και παραγγέλνει στον γαλλικό οίκο Firmin Didot δύο μεταλλικά πιεστήρια Stanhope και δύο ξύλινα. Παραλαμβάνονται το 1830. Η «Εθνική Τυπογραφία», όπως τώρα ονομάζεται το επίσημο τυπογραφείο της Διοίκησης, μεταφέρεται στο Ναύπλιο. Το 1831 διασπάται σε δύο κλάδους. Στο Ναύπλιο τυπώνεται «Η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος» και στην Αίγινα «Η Αιγιναία». Το Φεβρουάριο του 1833 κυκλοφορεί το πρώτο φύλλο: «Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος» από το βασιλιά Όθωνα, δίγλωσση, (στα ελληνικά και γερμανικά, στη διάρκεια της Αντιβασιλείας μέχρι τον Ιούνιο 1835). Εκδιδόταν αρχικά στο Ναύπλιο και από το Δεκέμβριο 1834, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, συνέχισε την έκδοσή της στην Αθήνα. Το «Βασιλικό Τυπογραφείο και Λιθογραφείο» εγκαθίσταται στο κτίριο που οικοδομήθηκε μεταξύ των οδών Αρσάκη και Σανταρόζα, το 1834–1835 με αρχιτέκτονα τον Βαυαρό Joseph Hoffer. Το 1862 μετά την έξωση του Όθωνα μετονομάζεται σε «Εθνικό Τυπογραφείο» (Ε.Τ.). Το 1907 η έδρα του Ε.Τ. μεταφέρεται στο κτίριο της οδού Καποδιστρίου 34, σε οικόπεδο έκτασης 3.000 τ.μ. Το νέο κτίριο οικοδομείται με σχέδια του αρχιτέκτονα-μηχανικού δημοσίων έργων Κωνσταντίνου Βελλίνη, του αρχιτεκτονικού γραφείου Βρυζάκη-Καπερώνη. Το 1909 ενοποιείται το Ε.Τ. με το Εθνικό Σφραγιστήριο. Το 1911 επί κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου, με την αναθεώρηση του συντάγματος του 1864, η δημοσίευση καθιερώνεται ως συστατικό στοιχείο για τη νομική ύπαρξη του νόμου ή της δημοσιευτέας πράξης. Ταυτόχρονα εισάγεται η λινοτυπία και η μονοτυπία στην παραγωγική διαδικασία. Κατά τον εθνικό διχασμό κάθε κυβέρνηση, Αθηνών και Θεσσαλονίκης, είχε δική της εφημερίδα. Ολοκλήρωση εργασιών επέκτασης του Ε.Τ. στο κτίριο επί της οδού Σολωμού (1925). Το 1928 εγκαθίσταται κυλινδρικό πιεστήριο. Η κατοχική κυβέρνηση του 1941 επαναφέρει στην προμετωπίδα των Φ.Ε.Κ. την ένδειξη «Ελληνική Πολιτεία-Εφημερίς της Κυβερνήσεως». Η εξόριστη κυβέρνηση στο Λονδίνο και αργότερα στο Κάιρο, εκδίδει τα Φ.Ε.Κ. με την ένδειξη «Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος». Το κατά καιρούς σύμβολο του ελληνικού κράτους (βασιλικός θυρεός, φοίνικας, εθνόσημο) κοσμεί την προμετωπίδα της πρώτης σελίδας των Φ.Ε.Κ., το οποίο απαλείφεται σε περιόδους ρευστής πολιτικής κατάστασης. Από το 1947 μπορούν να προσληφθούν γυναίκες στο τεχνικό προσωπικό. Ιδρύεται Σχολή Τυπογραφίας του Ε.Τ. (1952), ως μόνιμος μηχανισμός κατάρτισης και επιλογής του τεχνικού προσωπικού, η οποία λειτουργεί έως το 1967. Η Σχολή Τυπογραφίας επαναλειτουργεί το 1973, για μία δεκαετία και κατόπιν καταργείται. Το 1982 το Ε.Τ. παύει να εκτυπώνει υλικό για τη Βουλή, η οποία αποκτά δικό της τυπογραφείο. Εισάγεται σταδιακά η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών στην παραγωγική διαδικασία, με τη μέθοδο της φωτοτοστοιχειοθεσίας “offset)” και τις ψηφιακές εκτυπώσεις. Από το 1990 παραμερίζονται οριστικά οι παλιές τεχνολογίες, οι μονοτυπικές και λινοτυπικές μηχανές. Αποσύρονται επίσης χειροκίνητα και ηλεκτρικά πιεστήρια δοκιμίων, όρθια πιεστήρια, χυτικές μηχανές, μεγάλος αριθμός τυπογραφικών στοιχείων με τις κάσες τους, συνθετήρια, κ.α. Τα παραπάνω μηχανήματα θα αποτελέσουν τον κύριο όγκο των εκθεμάτων του Μουσείου του Εθνικού Τυπογραφείου (Μ.Ε.Τ.). Η σχεδιαζόμενη μετεγκατάσταση του Ε.Τ. σε νέα  κτίρια στο Μαρούσι (σχέδιο Δοξιάδη), δεν υλοποιήθηκε. Ο σεισμός του 1999 προκάλεσε ζημιές στο κτίριο, οι οποίες αποκαταστάθηκαν την τετραετία 2000–2004. Το Μ.Ε.Τ. ιδρύθηκε το 1992 και άνοιξε τις πύλες του, ενοποιημένο με τη Βιβλιοθήκη του Ε.Τ. από το 2006. Η οργάνωση και επανέκθεση των αντικειμένων της συλλογής του Ε.Τ. ολοκληρώθηκε την τριετία 2015–2017 με την ενεργή συμπαράσταση μεγάλου αριθμού εργαζομένων και ειδικών επιστημόνων, ανάμεσά τους και του ομότιμου καθηγητού Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Χρήστου Λούκου, φοιτητών και συνταξιούχων του Ε.Τ.

Η δομή του Ε.Τ. περιλαμβάνει τις Διοικητικές Υπηρεσίες, τις Μονάδες Παραγωγής, το Τμήμα Εξυπηρέτησης Πολιτών. Το Μουσείο Εθνικού Τυπογραφείου (Μ.Ε.Τ.), περιλαμβάνει την Αίθουσα «ΠΑΛΜΟΣ»-Τμήμα Εργαζομένων του Ε.Τ. (έκδοση της διμηνιαίας εφημερίδας «ΠΑΛΜΟΣ» του Συλλόγου Προσωπικού του Ε.Τ., συνδικαλιστικές, αθλητικές, ψυχαγωγικές δραστηριότητες – τρόπαια, έγγραφα, αρχεία), το Αρχείο των Φ.Ε.Κ. και εφημερίδων του Αγώνα, τη Βιβλιοθήκη – Αρχείο των εκδόσεων του Ε.Τ., (βιβλία, όπως το «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» της Ακαδημίας Αθηνών, 2014, αφίσες, φυλλάδια), την Τυπογραφική Συλλογή (Τυπογραφία των Μετάλλων – Χειρωνακτικές και Μηχανικές Τεχνικές Τυπογραφίας). Παλαιότερα το Ε.Τ. απασχολούσε περίπου 400 άτομα. Σήμερα ο αριθμός τους ανέρχεται στους 180 υπαλλήλους. Εκδίδονται τα Φ.Ε.Κ., διδακτικά εγχειρίδια για τα Τεχνικά – Επαγγελματικά Λύκεια, αφίσες – φυλλάδια ενημερωτικών εκστρατειών, το εκλογικό υλικό, πλην των ψηφοδελτίων, (οπότε το Ε.Τ. λειτουργεί με δύο έως τρεις βάρδιες την ημέρα, επί δύο μήνες), κ.α. Ο Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, υπεύθυνος για την έκδοση διδακτικών εγχειριδίων (1937-2012), συνεργαζόταν κατά καιρούς με το Ε.Τ. Το 2012 ιδρύεται το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος», το οποίο αναλαμβάνει στο εξής τις σχετικές εκδόσεις. Το 2016 το Ε.Τ. συνεργάστηκε με το Ι.Τ.Υ.Ε. Διόφαντος για την έκδοση διδακτικών εγχειριδίων προσφυγόπουλων και δωρεάν τετραδίων-μπλοκ σημειώσεων για Δημοτικά και Ειδικά σχολεία οικονομικά αδύνατων μαθητών.

Η τυπογραφική συλλογή του Ε.Τ. ακολουθεί την εξέλιξη της τυπογραφίας, από τα χειροκίνητα πιεστήρια τύπου Albion  και Χαϊδελβέργης,  ή με κύλινδρο, την επινόηση της λινοτυπίας (Ottmar Mergenthaler, ΗΠΑ, 1884) και της μονοτυπίας (Tolbert Lanston, ΗΠΑ, 1887). Για τη χειρωνακτική εκτύπωση χρησιμοποιούνται τα χειροκίνητα πιεστήρια τύπου Albion (1840-1940), τα οποία διαθέτουν μια σταθερή αρχικά και αργότερα κινητή επίπεδη βάση (τραπέζι), πάνω στην οποία τοποθετείται η τυπογραφική φόρμα και ένα μηχανισμό πίεσης (πρέσσα), αποτελούμενη από επίπεδη πλάκα (μικρή ή βάρος), η οποία περιστρέφεται κάθετα στην τυπογραφική φόρμα με τη βοήθεια κοχλιωτού άξονα. Στο δεύτερο είδος χειροκίνητου πιεστηρίου, η εκτύπωση γίνεται με τη βοήθεια κυλίνδρου, επιτρέποντας την εκτύπωση μεγάλου αριθμού φύλλων, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στη χειροκίνητη στοιχειοθεσία, η σύνθεση του κειμένου γίνεται με το χέρι. Ο στοιχειοθέτης, κρατώντας στο αριστερό χέρι το συνθετήριο, παίρνει με το δεξί χέρι ένα – ένα τα κινητά στοιχεία από τις ειδικές τους θήκες (κάσα) και συνθέτει τις λέξεις και τις σειρές του κειμένου, προσθέτοντας τα κενά (διάστιχα). Όταν γεμίσει το συνθετήριο, οι αράδες μεταφέρονται στον σελιδοθέτη. Ακολουθεί η σελιδοποίηση στο μάρμαρο και οι διορθώσεις. Οι σελίδες τοποθετούνται στο τυπογραφικό τελάρο (σιδερένιο πλαίσιο), ασφαλίζονται με μεταλλικές ή ξύλινες σφήνες, στερεώνονται με ειδικούς σφιγκτήρες. Τα μεταλλικά στοιχεία χτυπά ο πιεστής με τη ματσόλα (ξύλινο σφυράκι), ώστε να έρθουν όλα στο ίδιο ύψος. Μετά την τελική εκτύπωση, η πλάκα διαλύεται και τα μεταλλικά στοιχεία επιστρέφουν στην κάσα.

Ο χειριστής των λινοτυπικών  και μονοτυπικών μηχανών  δακτυλογραφεί το κείμενο στο πληκτρολόγιο σαν γραφομηχανή (κλαβιέ). Στη λινοτυπική μηχανή, όταν συμπληρωθεί μια γραμμή κειμένου και διορθωθεί, οδηγείται στο χυτήριο για χύτευση. Η συμπαγής ράβδος που προκύπτει μεταβιβάζεται στη διεκπεραίωση ως μία αράδα του προς εκτύπωση υλικού. Η λινοτυπία απαιτεί μόνο ένα χειριστή και είναι κατάλληλη για μεγάλα κείμενα, εφήμερου υλικού, όπως διαφημιστικά, εφημερίδες. Στη μονοτυπική μηχανή, με τη δακτυλογράφηση του κειμένου, αυτό μετεγγράφεται σε διάτρητη χαρτοταινία πλάτους 31 θέσεων και χωρητικότητας περίπου 40.000 χαρακτήρων. Πεπιεσμένος αέρας περνά από τις τρύπες και ενεργοποιεί τον μηχανισμό του χυτηρίου. Μετά τις διορθώσεις, την αφαίρεση των λανθασμένων στοιχείων και την εκτύπωση, το κράμα μετάλλου που χρησιμοποιήθηκε, μολύβδου-κασσιτέρου-αντιμονίου, λιώνει ξανά στο καμίνι και ανακυκλώνεται, (ανθυγιεινή εργασία λόγω αναθυμιάσεων, υψηλά ποσοστά χρόνιων παθήσεων και θνησιμότητας).  Απαιτούνται δύο άτομα, όμως διευκολύνονται οι διορθώσεις και γίνεται πιο παραγωγική η εκτυπωτική διαδικασία. Το αποτέλεσμα είναι καλύτερο από αυτό της λινοτυπικής μηχανής.

Άλλες μέθοδοι εκτύπωσης είναι η φλεξογραφία και η λιθογραφία, σε λιθογραφική πλάκα (βαυαρικός ασβεστόλιθος). Στο Μ.Ε.Τ. υπάρχουν τα παλιά κλισέ του λαϊκού λαχείου, περιγράφεται η βιβλιοδεσία, κ.α.

Μετά την ολοκλήρωση της ξενάγησης στον 2^ο όροφο (Μ.Ε.Τ.), η ομάδα των επισκεπτών του Συνδέσμου Συριανών ξεναγήθηκε στις σύγχρονες εγκαταστάσεις στο ισόγειο του Εθνικού Τυπογραφείου.

Ευχαριστούμε θερμά τους ανθρώπους του Ε.Τ., για τη θερμή υποδοχή, τη φιλοξενία τους και το υπέροχο ταξίδι στην ιστορία και στον κόσμο της τυπογραφίας.

Βιβλιογραφία

• • Κείμενα έκθεσης και ενημερωτικού φυλλαδίου για το κοινό, του Μουσείου Εθνικού Τυπογραφείου (Μ.Ε.Τ.)
  • Ξενάγηση κυρίας Φερεντίνου Βούλας, προϊσταμένης του Μ.Ε.Τ.
  • Φαρμακίδης Θεόκλητος, Μυλωνάς Παντελής, Τσερεβελάκης Ιωάννης, ΣΑΛΠΙΓΞ ΕΛΛΗΝΙΚΗ, Η πρώτη εφημερίς εκδοθείσα εν Ελλάδι, Καλαμάτα 1821, εκδόσεις «Βιβλιοπωλείο των Βιβλιόφιλων», Κωνσταντίνου Χαρ. Σπανού, Αθήνα 1975
  • 

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    IMG_8890

    IMG_8919

    IMG_8923

    IMG_8870

    IMG_8887

    IMG_8915

    IMG_8927

    IMG_8932

    IMG_8937

    IMG_8935

    IMG_8934

    IMG_8868

    IMG_8869

    IMG_8875

    IMG_8876

    IMG_8880

    IMG_8885

    IMG_8909

    IMG_8911

    IMG_8940