Η θέση του Εθνικού Τυπογραφείου

 στον ευρύτερο χώρο της ελληνικής τυπογραφίας

Η πρόκληση μιας έκθεσης

Χρήστος Λούκος

Ομότιμος Καθηγητής

Πανεπιστημίου Κρήτης

Δεν θα σταθώ στη σημασία που είχε η ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο για τον εκδημοκρατισμό της γνώσης. Και θα υποστηρίξω ότι με την ηλεκτρονική τεχνολογία στην παραγωγή του εντύπου ο Γουτεμβέργιος δεν πέθανε όπως υποστήριξαν πολλοί, αλλά μεταμορφώθηκε. Όσοι δεν θέλησαν να γνωρίσουν όσα δημιούργησε και πέτυχε η παραδοσιακή τυπογραφία, έχασαν την ευκαιρία να παντρέψουν δημιουργικά την παλιά με την νέα τέχνη, γιατί περί τέχνης πρόκειται. Το Εθνικό Τυπογραφείο δεν θέλησε να αγνοήσει αυτή τη μεγάλη παράδοση και, πέρα από το πάντρεμα που ανέφερα, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα και αποφάσισε να διασώσει και να προσφέρει με τη μορφή μόνιμης έκθεσης τεκμήρια αυτής της συναρπαστικής πορείας: από την κάσα με τα κινητά στοιχεία,  το συνθετήριο του στοιχειοθέτη, την τυπογραφική πρέσα και το πιεστήριο, τη μονοτυπία και τη λινοτυπία, τα κλισέ έως τα πρώτα δείγματα της μεγάλης αλλαγής που έφερε ο υπολογιστής. Στην προσπάθεια αυτή πολλοί συνέβαλαν, ο καθένας και καθεμία, με τις γνώσεις που είχαν, τις ευαισθησίες και το μεράκι τους. Αλλά νομίζω ότι χωρίς τη βούληση και επιμονή του Ειδικού Γραμματέα του Εθνικού Τυπογραφείου κυρίου Δημήτρη Παπαδημητρόπουλου και την ποικίλη αρωγή του υπουργείου Πολιτισμού, το όλο έργο δύσκολα θα είχε πραγματοποιηθεί.

Η έκθεση είχε να αντιμετωπίσει, μεταξύ άλλων, και το εξής πρόβλημα: πώς να αναδείξει, μέσα στην ευρύτερη εικόνα της ελληνικής τυπογραφίας, τον διακριτό ρόλο του Εθνικού Τυπογραφείου και τη μεγάλη συμβολή του στην παραγωγή του νεοελληνικού εντύπου. Επιλέχθηκαν τρεις μεγάλες θεματικές ενότητες: οι άνθρωποι, δηλαδή το προσωπικό που διαχειρίστηκε στη διαχρονία το τυπογραφικό έργο, στη συνέχεια τα υλικά μέσα, δηλαδή ο μηχανικός εξοπλισμός και τα υπόλοιπα υλικά στοιχεία με τα οποία το έργο αυτό έγινε κατορθωτό, και, τέλος, το προϊόν της όλης αυτής προσπάθειας, δηλαδή τα ποικίλης μορφής έντυπα.

Ο εξοπλισμός

Δεν αποφεύχθηκε κι εδώ η σχετικά καθυστερημένη πρόβλεψη για να διασωθούν όσο το δυνατόν περισσότερα υλικά και ιστορικά τεκμήρια του Εθνικού Τυπογραφείου στους δύο περίπου αιώνες της λειτουργίας του. Διασώθηκαν, ωστόσο, αρκετά για μπορούμε να παρακολουθήσουμε τους διάφορους τρόπους εργασίας, τις τεχνολογικές εξελίξεις και την ετοιμότητα προσαρμογής σε αυτές. Ας θυμηθούμε τον αποφασιστικό ρόλο που διαδραματίζει η κυβερνητική τυπογραφία στις απαρχές του ελληνικού κράτους. Είναι πρώτα τα αρχαϊκής μορφής πιεστήρια με τα οποία τυπώνονται οι αποφάσεις της Διοίκησης στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, είναι τα πιεστήρια και το νέο τυπογραφικό υλικό που φθάνει από τη Γαλλία με εντολή του Καποδίστρια για να ενισχύσει την Εθνική Τυπογραφία. Λίγο μετά την άφιξη του Όθωνα το Βασιλικό Τυπογραφείο (αργότερα, με την έξωση του πρώτου βασιλιά, θα μετονομαστεί σε Εθνικό) αποκτά τον δικό του ευρύ χώρο στην Αθήνα, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1907. Πρόκειται για το άδειο σήμερα νεοκλασικό κτίριο της οδού Σανταρόζα. Στον χώρο αυτό ο τυπογραφικός εξοπλισμός είναι ο πιο μεγάλος και προηγμένος σε όλο το ελληνικό κράτος για πολλές δεκαετίες. Το μαρτυρούν τα πολλά και ποικίλα έντυπα που σε αυτό εκδίδονται και για τα οποία θα γίνει λόγος σε λίγο. Μόνον προς τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, με τον σχηματισμό μεγάλων τυπογραφείων από τις ευρείας κυκλοφορίας εκδοτικές και καθημερινές εφημερίδες, θα δημιουργηθούν ισχυροί ανταγωνιστές ως προς αυτόν τον εξοπλισμό. Είναι η εποχή που εισάγεται και στην Ελλάδα η νέα τεχνική της λινοτυπίας και της μονοτυπίας, καθώς και των μεγάλων ηλεκτροκίνητων πιεστηρίων. Παρά τον ανταγωνισμό του ιδιωτικού τομέα, το Εθνικό Τυπογραφείο δεν παύει να είναι μεταξύ των πρώτων που εκσυγχρονίζεται. Θα περάσει έτσι εγκαίρως και στην ηλεκτρονική τυπογραφία.

Σκιαγράφησα πολύ σύντομα αυτή την πορεία του μηχανολογικού εξοπλισμού για να τονίσω ότι o επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει στη σχετική αίθουσα της έκθεσης την πρώτη φάση της τυπογραφίας που σε γενικές γραμμές δεν άλλαξε από την εποχή του Γουτεμβέργιου, δηλαδή θα δει την τυπογραφική πρέσα που φέρει συνήθως και το όνομά του, τις κάσσες με τα κινητά στοιχεία, το συνθετήριο με το οποίο ο στοιχειοθέτης κατασκεύαζε τις αράδες, πώς από τις αράδες φτιάχνονταν οι σελίδες, με ποιο τρόπο έβγαιναν τα δοκίμια ώστε οι διορθωτές να εντοπίσουν τυχόν λάθη, αυτά να διορθωθούν και οι σελίδες να είναι έτοιμες να μεταφερθούν στο πιεστήριο και να τυπωθούν. Από τα μικρά, χειροκίνητα πιεστήρια που είναι στην αίθουσα έβγαιναν τα μονόφυλλα που σε δύσκολους καιρούς έπαιρναν την μορφή προκηρύξεων για την υπεράσπιση της ελευθερίας και των δημοκρατικών αξιών.  Πιο πλούσια είναι η έκθεση σε μηχανήματα μονοτυπίας και λινοτυπίας και εύκολα μπορεί ο επισκέπτης να αντιληφθεί με τα επεξηγηματικά κείμενα και τις εικόνες πόσο η τεχνολογική αυτή εξέλιξη επιτάχυνε τους ρυθμούς παραγωγής και να κατανοήσει τις αρχικές αντιδράσεις των εργαζομένων απέναντι στις μηχανές αυτές που φαίνονταν να αφαιρούν θέσεις εργασίας. Δίπλα είναι και το όρθιο πιεστήριο, η περίφημη Χαϊδελβέργη, που με την ταχύτητά της άλλαξε τους ρυθμούς εργασίας κυρίως των μικρών τυπογραφικών μονάδων.

Ο επισκέπτης δεν θα σταθεί μόνον στις μηχανές, αλλά θα προσέξει και ένα πλήθος μικρών αντικειμένων που αποτελούσαν τα εργαλεία των τυπογράφων ή κάποια δημιουργήματά τους. Θα δει επίσης τη μεγάλη ποικιλία των κεφαλαίων γραμμάτων με τα οποία φτιάχνονταν οι τίτλοι, τα κοσμήματα που ομόρφαιναν τις σελίδες, τα  κλισέ με τα οποία δημιουργούνταν οι εικόνες. Θα πειστεί, πιστεύω, ότι η τυπογραφία δεν είναι χειρονακτική εργασία, αλλά απαιτεί νοητικές ετοιμότητες όχι μικρές και μια αίσθηση του ωραίου, είναι μια μορφή τέχνης.

Οι εργαζόμενοι

Διαθέτουμε άφθονα τεκμήρια για να ανιχνεύσουμε όσους εργάστηκαν στο Εθνικό Τυπογραφείο:  Ατομικούς φακέλους και βιβλία Προσωπικού όπου ξετυλίγεται η ιστορία του καθενός εργαζομένου: πότε και με ποια προσόντα προσλήφθηκε, η ειδικότητά του και αν αυτή άλλαξε στη διαδρομή του χρόνου, πότε εξήλθε από την υπηρεσία,   κλπ. κλπ. Άλλα κατάστιχα αφορούν στη μισθοδοσία, όπου αναλυτικά η εξέλιξη των αμοιβών, οι μισθολογικές διαφορές ανά ειδικότητα, η εμφάνιση νέων ειδικοτήτων με το πέρασμα σε νέα τεχνολογία, ο κατά φύλο καταμερισμός της εργασίας και πώς αυτός άλλαξε με τη γενναιότερη συμμετοχή των γυναικών όταν έκανε την εμφάνισή της η ηλεκτρονική τυπογραφία. Επί πλέον, έγγραφα και έντυπα που δείχνουν τη συνδικαλιστική δράση των εργαζομένων, τις αθλητικές δραστηριότητές τους, τη σχολή τυπογραφίας που λειτούργησε μέσα στο Εθνικό Τυπογραφείο για την αναπαραγωγή των στελεχών του, τις σχέσεις με τα ιδιωτικά τυπογραφεία. Και παράλληλα άφθονες φωτογραφίες που αποτυπώνουν πολλές μορφές εργασίας. Υπήρξαν, όπως σε κάθε δημόσια υπηρεσία, και δύσκολες στιγμές που κι αυτές υποδεικνύουν την ανάγκη μιας πολύπλευρης και όχι μονοσήμαντης προσέγγισης των διαθέσιμων μαρτυριών.  Όλα αυτά προβάλλονται στο ειδικό για τους εργαζομένους τμήμα της έκθεσης, σε διάφορες προθήκες και αλλού.

Μια ολόκληρη  μικρο-κοινωνία προβάλλει από τα τεκμήρια αυτά που μας καλεί να τα επεξεργαστούμε συστηματικά δημιουργώντας βάσεις δεδομένων για την αναζήτηση ποικίλων πληροφοριών. Πιστεύω επίσης  ότι με τα στοιχεία που θα αντληθούν από αυτά και σε συνδυασμό φυσικά με τα όσα σημαντικά έχουν έως τώρα γραφεί, κυρίως από τον κύριο Ευάγγελο Βουτσινάκη,[2] είναι η κατάλληλη στιγμή να επιχειρηθεί μια νέα μελέτη για το Εθνικό Τυπογραφείο που θα αναδεικνύει όχι τόσο τη θεσμική του συγκρότηση αλλά την εσωτερική του λειτουργία. Χρειάζονται λίγες υποτροφίες και υπάρχουν οι νέοι ερευνητές που θα αναλάβουν και τη συγκρότηση των βάσεων δεδομένων και τη συγγραφή. Οι ίδιοι θα  μπορούσαν να συλλέξουν, με επιστημονικές προδιαγραφές, τις μνήμες παλαιών εργαζομένων του Εθνικού Τυπογραφείου, πριν χαθεί οριστικά η μαρτυρία τους.

Η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως

Tο Εθνικό Τυπογραφείο είναι κυρίως γνωστό γιατί τυπώνει και διαθέτει τα ΦΕΚ, δηλαδή τα φύλλα της «Εφημερίδος της Κυβερνήσεως». Δεδομένου ότι σε αυτά αποτυπώνονται υποχρεωτικά, για να έχουν εγκυρότητα, οι αποφάσεις των εκάστοτε Κυβερνήσεων είναι φυσικό να αποτελούν το κατ’ εξοχήν έντυπο που η έκθεση θέλησε να προβάλει. Έτσι λοιπόν στον ειδικό χώρο για αυτά εκτίθενται βιβλιοδετημένοι όλοι οι τόμοι της Εφημερίδος, από το 1833. Σε αυτούς έχουν δημοσιευτεί πράξεις που επικυρώνουν την εγκαθίδρυση ή ανατροπή πολιτειακών μορφών ή την ψήφιση συνταγμάτων, ποικίλοι νόμοι, διατάγματα και αποφάσεις  με τα οποία συγκροτήθηκε το ελληνικό κράτος στις διάφορες μορφές του. Η ελεύθερη πρόσβαση κάθε πολίτη στον πλούτο που περιέχουν τα ΦΕΚ είναι ένα άνοιγμα όχι μόνο στην πληροφόρηση αλλά και στην ιστορία της χώρας.

Τα λοιπά έντυπα

Επειδή εδώ παρουσιάζεται μια έκθεση τυπογραφίας, θα πρότεινα να μη σταθούμε μόνο στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως», το κατ’ εξοχήν έντυπο που παρήγαγε επί 200 περίπου έτη και συνεχίζει να παράγει και τελειοποιεί  το Εθνικό Τυπογραφείο, αλλά να δούμε και τι άλλο από τυπογραφική άποψη πρόσφερε και προσφέρει η ικανότητα και η ευαισθησία των εργαζομένων σε αυτό. Χάρη στη «Βιβλιογραφία Φίλιππου Ηλιού και Πόπης Πολέμη» μπορούμε εύκολα, γιατί είναι η σχετική βάση  στο διαδίκτυο, να αναζητήσουμε τι τυπώθηκε στο Εθνικό Τυπογραφείο τον 19ο αιώνα: πολλές εκατοντάδες τίτλοι εντύπων ποικίλου περιεχομένου, όπου εύκολα διακρίνεται ο γενικότερος κοινωνικός ρόλος του Εθνικού Τυπογραφείου, αλλά και το υψηλό επίπεδο της τυπογραφικής τέχνης των εργαζομένων σε αυτό. Στην τελευταία λοιπόν αίθουσα της έκθεσης υπάρχουν τεκμήρια από τις παλαιές αυτές εκδόσεις, αλλά και πολλές άλλες που παρήχθησαν τον 20ό αιώνα, ακόμη και τον εικοστό πρώτο. Εκδόσεις σχολικές, επιστημονικές, καλλιτεχνικές, ειδικών θεμάτων κλπ. Συγκροτείται σταδιακά μια βιβλιοθήκη που θα περιλάβει όλες αυτές τις εκδόσεις, στη φυσική τους μορφή αλλά και σε μια βάση δεδομένων.

Άλλες συλλογές τυπογραφικού υλικού

Η τυπογραφική συλλογή του Εθνικού Τυπογραφείου έρχεται να προστεθεί σε άλλες αντίστοιχες προσπάθειες ποικίλης εμβέλειας. Αναφέρω κάποιες από αυτές. Στα Χανιά η εφημερίδα τα «Χανιώτικα Νέα» έχει ιδρύσει το δικό της μουσείο τυπογραφίας. Στα υπόγεια κτιρίων της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων ο καθηγητής Γεώργιος Πλουμίδης συγκέντρωνε επί πολλά χρόνια τυπογραφικά μηχανήματα και άλλο σχετικό υλικό, και τελευταία επιχειρείται η ανάδειξή τους. Στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο ο Γιάννης Κόκκωνας έστησε, με δικά του έξοδα, υλικά δείγματα της παραδοσιακής τυπογραφίας και οι φοιτητές του ψηλαφητά μαθαίνουν πώς δημιουργήθηκαν τα βιβλία των άλλων εποχών. Στην Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο Ρέθυμνο, σχηματίστηκε μια μικρή συλλογή με κάσσες τυπογραφικών στοιχείων, κομό με κεφαλαία και ένα μικρό χειροκίνητο πιεστηράκι, για να συνοδεύουν τα παλαιά βιβλία της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης που φθάνουν έως τα τέλη του 15ου αιώνα. Στην Εθνική Τράπεζα έχει περιέλθει το αρχείο και άλλα τεκμήρια της εταιρείας Ασπιώτη-ΕΛΚΑ. Μια γενναία προσπάθεια του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς να δημιουργήσει ένα μουσείο τυπογραφίας στο φρούριο της Κέρκυρας, ενώ φαινόταν ότι είχε ναυαγήσει, λέγεται ότι αναζωπυρώθηκε.

Η ανάγκη δημιουργίας ενός μεγάλου μουσείου τυπογραφίας

Γιατί τα αναφέρω όλα αυτά; Γιατί πέρα από τον διακριτό ρόλο που θα παίξουν οι συλλογές αυτές στον κοινωνικό τους περιβάλλον και την ανάγκη δημιουργίας ενός δικτύου που θα τις συνδέει, εκκρεμεί η δημιουργία ενός μεγαλύτερου μουσείου για την ελληνική τυπογραφία, τους ανθρώπους που δούλεψαν σε αυτή, τα έντυπα που τυπώθηκαν. Θα μπορούσε κάλλιστα να στεγαστεί στο έρημο σήμερα,[3] όπως ανέφερα, νεοκλασικό της οδού Σανταρόζα, εκεί που το Εθνικό Τυπογραφείο στεγάστηκε από το 1835-1907. Όλες οι επί μέρους συλλογές, και άλλες που δεν ανέφερα, χωρίς να χάσουν την αυτονομία τους, θα μπορούσαν συμβάλουν στη ανάδειξη του μεγάλου αυτού μουσείου. Το σκέπτομαι σαν ένα κέντρο πολιτισμού πολλαπλής εμβέλειας που όχι μόνο θα αναδεικνύει την ιστορία της τυπογραφίας αλλά θα καλεί τους πολίτες να συμμετάσχουν στη συναρπαστική αυτή εμπειρία της δημιουργίας ενός εντύπου. Στο μουσείο τυπογραφίας της Λυών, που στεγάζεται σε ένα πολυώροφο κτίριο του 17ου ή 18ου αιώνα και όπου από όροφο σε όροφο ο επισκέπτης συναντά τεκμήρια της εξέλιξης της τυπογραφίας, στο ισόγειο λειτουργεί ένα παραδοσιακό τυπογραφείο όπου οι ενδιαφερόμενοι, με επιχορήγηση του δήμου, μαθαίνουν την τυπογραφική τέχνη. Δεν νομίζω ότι κάτι τέτοιο είναι κι εδώ ανέφικτο. Μπορεί να φαίνεται όνειρο απατηλό, αλλά κανείς δεν αμφισβήτησε ότι πολλά όνειρα μπορούν να γίνουν πραγματικότητα.                                                           

ελληνικής τυπογραφίας. Θα υπάρξει έτσι ιστορική συνέχεια στη χρήση του μετά την διακοπή τού 1907, όταν το Εθνικό Τυπογραφείο μεταφέρθηκε στο σημερινό του κτίριο.

[1] Το κτίριο ανήκει σήμερα στο Υπουργείο Δικαιοσύνης και τμήμα του έχει παραχωρηθεί  για να στεγάσει το αρχείο του Συμβουλίου Επικρατείας. Ένα αρχείο θα μπορούσε κάλλιστα να στεγαστεί και αλλού ή έστω στα υπόγεια ή σε ένα μικρό τμήμα  τού  εν λόγω κτιρίου, και να αφεθεί ο κύριος χώρος για το μουσείο της

[1] Το κείμενο βασίζεται στην ομιλία μου κατά τα εγκαίνια (30 Ιανουαρίου 2018) της τυπογραφικής συλλογής του Εθνικού Τυπογραφείου.

[2] Ευάγγελος Βουτσινάκης, Εθνικό Τυπογραφείο. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Αθήνα, Σάκκουλας, 2005.